Ο Καρυοθραύστης (Ρωσικά: Щелкунчик, Τσέλκουντσικ) ονομάζεται μπαλέτο σε δύο πράξεις και τρεις σκηνές του Ρώσου συνθέτη Πιότρ Ιλίτς Τσαικόφσκι (1849-1893). Είναι το 3ο του και τελευταίο μπαλέτο. Το έργο συνέθεσε το 1892 βασιζόμενος στη διασκευή του παραμυθιού «Ο Καρυοθραύστης και ο βασιλιάς των ποντικών» του Έρνεστ Τέοντορ Αμαντέους Χόφμαν από τον Αλέξανδρο Δουμά.

    Η ιστορία αναφέρεται στο δώρο που έκανε στη μικρή Κλάρα ο νονός της, ο Ντροσελμάγιερ, την παραμονή των Χριστουγέννων. Ήταν ένας κινούμενος στρατιώτης, που λειτουργεί ως καρυοθραύστης. Καθώς το ρολόι χτυπά μεσάνυχτα, το κορίτσι αποκοιμάται και μεταφέρεται σε έναν παραμυθένιο κόσμο όπου όλα τα παιχνίδια, ανάμεσά τους και ο καρυοθραύστης, ζωντανεύουν και ρίχνονται στη μάχη με μεγάλα ποντίκια που εισβάλλουν στο δωμάτιο. Τελικά ο καρυοθραύστης κερδίζει τη μάχη και μεταμορφώνεται σε έναν όμορφο πρίγκιπα.

    Στη 2η πράξη, η υπόθεση εκτυλίσσεται στο Παλάτι της Χώρας των Γλυκών. Η Κλάρα και ο πρίγκιπας - Καρυοθραύστης ξεκινούν για ένα μαγικό ταξίδι Η Κλάρα δεν θέλει να αποχωριστεί τον Καρυοθραύστη της, όμως την ημέρα των Χριστουγέννων καθώς ξυπνά, το μόνο που κρατά στα χέρια της είναι ο Καρυοθραύστης, η κούκλα που της είχε χαρίσει ο νονός της. Πριν από αυτό ακούγεται και το πιο χαρακτηριστικό και το μεγαλύτερο σε διάρκεια, μέρος του μπαλέτου: το Βαλς των Λουλουδιών. Ο Χορός των Μιρλιτόνων, είναι το προτελευταίο, γεμάτο ζωντάνια, μέρος του Καρυοθραύστη, που πήρε το όνομά του από το γαλλικό πνευστό όργανο, που παίζεται συνήθως από παιδιά.

    Όταν ο Τσαϊκόφσκι έγραψε αυτό το έργο, ποτέ δεν πίστεψε στην αξία του, όπως ο ίδιος ομολόγησε αργότερα. Η μικρή του εισαγωγή είναι αυτή που δημιουργεί τις συνθήκες για τη νοητή ανάπλαση του κόσμου των παραμυθιών. Η πρεμιέρα της παράστασης δόθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 1892 στο θέατρο Μαριίνσκι της Άγιας Πετρούπολης η οποία ήταν αποτυχημένη. Tο έργο απέτυχε να σαγηνεύσει το μάτι και το αυτί του κοινού της εποχής, σε αντίθεση με τα δύο μπαλέτα που προηγήθηκαν: τη «Λίμνη των Κύκνων» και την «Ωραία Κοιμωμένη».

    Σήμερα πιστεύουμε πως ο Καρυοθραύστης είåναι έργο πλούσιο σε μελωδία και ρυθμό, άψογο από τεχνική άποψη, με πολλά καλοβαλμένα δραματικά στοιχεία.

    Τότε στην Αγία Πετρούπολη το μπαλέτο έκανε μόλις 14 παραστάσεις, ενώ πέρασαν 27 ολόκληρα χρόνια για να ανέβει στη Μόσχα. Πέρασαν 40 χρόνια για να φτάσει στο Λονδίνο, το 1932, και χρειάστηκε ακόμη 10 για τις ΗΠΑ! 

     Σήμερα δεν περνούν Χριστούγεννα χωρίς τη μουσική του Τσαϊκόφσκι, χωρίς τον Καρυοθραύστη.